Чӑваш Енри пултарулӑх ушкӑнӗ руна алфавичӗллӗ видеролик хатӗрленӗ. Саспаллисене Каллиста Иванова художник ӳкернӗ, рунӑсене Чӑваш Республикин халӑх артистки Августа Уляндина вуланӑ.
Видео хатӗроессишӗн Владимир Иванов рунолог тата ролик авторӗ Елена Мещерина ӗҫленӗ. Видео-арт-инсталляцие Стас Каримов DVJ хатӗрленӗ.
Чӑвашинформ.рф пӗлтернӗ тӑрӑх, видео хатӗрлеме «Чӗрӗ чӗлхе» кӑларӑмсен ярӑмӗ хавхалантарнӑ. Унта республикӑн Элтеперӗн тивӗҫӗсене пурнӑҫлакан Олег Николаев руна алфавитне вӗренет.
Видеороликӑн тата рунӑсене вӗрентекен кӑларӑмсен ярӑмӗн тӗллевӗ – республикӑра пурӑнакансене тӑван чӗлхене вӗрентессипе кӑсӑклантарасси.
Видеороликпа ҫак каҫӑпа https://www.youtube.com/watch?v=KdhrVoOBwCw вырнаҫтарнӑ.
Тӗнче тетелӗнчи «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче чӑваш чӗлхине ӑша илме май паракан аудиокурс йӗркеленӗ. Ӑна пуҫараканӗ – «Хавал» ушкӑн ертӳҫи Владимир Блинов (Алпарух).
«Сӑмах май» пабликра Алпарух чӑваш чӗлхин сӑнавне аудиокурсне вырнаҫтарнӑ. Курс ячӗ пабликпа пӗр килет. Вӑл «Сӑмах май» ятлӑ.
Курс виҫӗ пайран тӑрать:
1. Тӑвалалла;
2. Малалла;
3. Шалалла.
Унсӑр пуҫне Александр Блинов «Сасӑ кӗнеки» уйрӑм приложени хатӗрленӗ.
Паянхи кун тӗлне Алпарух темиҫе урок вырнаҫтарнӑ та ӗнтӗ. Сӑмахран, чӑваш чӗлхинче тӗл пулакан, анчах вырӑс чӗлхинче ҫук «Ӑӑ», «Ӗӗ», «Ӳӳ», «Ҫҫ» саспаллисемпе паллаштарнӑ. Е тата тӑван чӗлхемӗрте сӑмахсенчи пусӑм хӑш сыпӑк ҫине ӳкни ҫинчен каласа кӑтартнӑ.
12 ҫулта гроссмейстер ятне тивӗҫнӗ Сергей Карякин чӑвашла вӗренме пулнӑ.
Иртнӗ эрнере Шупашкарта, И.Я. Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика университетӗнче, Сергей Карякинӑн шахмат шкулӗн филиалӗ уҫӑлнӑ. Унта шахматист хӑй те килсе ҫитнӗ. Александр Белов журналист пӗлтернӗ тӑрӑх, шахмат ӑстине
Владимир Сергиевскин чӑвашла кӗнекине парнеленӗ. Вӑл — чӑвашла. Анчах шахмат чӗлхине куҫарусӑр та ӑнланма пулать. Карякин чӑвашла вӗренме сӑлтав пур тесе каланӑ.
Сӑмах май каласан, Сергей Карякин 1990 ҫулта Симферополь хулинче ҫуралнӑ. Шахмат енӗпе тӗнче вице-чемпионӗ. 12 ҫултах вӑл гроссмейстер пулса тӑнӑ. Унӑн ятне Гиннесс рекорчӗсен кӗнекине ҫырса хунӑ.
| ҪУР | 11 |
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Тӗлӗнмелле: хӑшпӗр чухне хальхи чӗлхере нимле ӑнланӑва пӗлтермен сӑмах пирки шухӑшласа каятӑн та... тем чухлӗ шыранӑ-чакаланнӑ хыҫҫӑн ун пӗлтерӗшӗн тымарӗ епле тери тарӑннине куратӑн.
Ҫӗтӗк-ҫатӑк, тетпӗр эпир халь тум тата ытти ӑпӑр-тапӑрӑн татӑлса-таткаланса пӗтнӗ юлашкине. Ҫӗтӗк сӑмах пирӗн чӗлхере хӑй пӗлтерӗшӗпе те ҫӳрет, пӗччен те ӑнланӑва пӗлтерет. Ҫатӑк сӑмахпа хӑйне пӗччен хальхи чӗлхере усӑ курмастпӑр.
Ҫапах та ҫатӑк тенин пӗлтерӗшӗ пур-ши?
Пур иккен. Ӗлӗк-авал хӑйне уйрӑм хуҫалӑх тытса пыман, ҫӗрсӗр ҫынна ҫапла ҫатӑк тенӗ. Казах, кӑркӑс, нухай чӗлхисенче ку сӑмах халь те авалхи пӗлтерӗшӗпех ҫӳрет: ҫатӑк (джатак) — ҫӗрсӗр-хуҫалӑхсӑр ҫын, ыйткалакан.
Ҫӗрсӗр, хуҫалӑхсӑр, юхӑнса кайнӑ ҫыннӑн ӗнтӗ ӗлӗк чӑнах та мӗнле пурӑнмалла пулнӑ? Ирӗксӗрех ыйткаласа ҫӳреме тивет.
Паян Чӑваш Ен Наци вулавӑшӗнче «Чӑваш чӗлхине сыхласа хӑварасси, тӗпчесси тата аталантарасси» ҫумпрограммӑна сӳтсе явнӑ. Вӑл — «Чӑваш Республикин культурӑпа туризмне аталантарасси» программӑн тӑсӑмӗ. Унта, сӑмах май каласан, Чӑваш халӑх сайчӗн редакторӗ Николай Плотников та хутшӑннӑ.
Надежда Смирнова журналист пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫумпрограммӑпа пуянлатассине Чӑваш Ен Элтеперӗн тивӗҫӗсене вӑхӑтлӑх пурнӑҫлакан Олег Николаев пуҫарнӑ. Паян ҫумпрограммӑн проектне тишкернӗ.
Ӑна хатӗрлекенсем ӗнентернӗ тӑрӑх, ҫумпрограммӑн тӗллевӗ — чӗлхе политикине пурнӑҫа кӗртме майсем туса парасси.
«Чӑваш чӗлхине темшӗн вӗрентӳпе кӑна ҫыхӑнтаратпӑр. Вӑл ытти тытӑмра та анлӑн илтӗнтӗр, янӑратӑр. Пирӗн сирӗнпе пӗрле ҫак енӗпе ҫине тӑрса ӗҫлемелле», — тенӗ Чӑваш Ен ертӳҫи.
Наци вулавӑшӗнче паян Чӑваш Республикин «Культурӑпа туризма аталантарасси» программӑн «Чӑваш чӗлхине упрасси, вӗрентесси тата аталантарасси» ҫумпрограммине халӑхпа сӳтсе яврӗҫ. Нумай ҫынна йыхравланӑ, ҫав шутра мана та. Тухса калакан ҫынсем чылай пулнӑран сӑмах калакансен черечӗ ман пата ҫитеймерӗ. Ҫавна май «Чӑваш халӑх сайчӗ» урлӑ та пулин пӗлтерес терӗм.
Чи малтанах ҫак ҫумпрограммӑна пӗтӗмӗшле хак парас тетӗп. Паллах, ҫавра сӗтеле йыхравланӑ ҫынсем пурте тенӗ пекех ӑна ыр сӑмахпа асӑнчӗҫ, ырларӗҫ. Сӑлтавӗ те ҫук мар — ара, республика пуҫлӑхӗ те (ку вырӑна вӑл хальлӗхе вӑхӑтлӑх ҫеҫ йышӑнать пулин те) ҫумпрограммӑна сӳтсе явас ӗҫе хутшӑнать-ҫке! Унччен кунашкалли пулман тет те вара чӑн та ырламалли кунта пурах! Тӗппипе пӑхса тухнӑ хыҫҫӑн ҫак ҫумпрограммӑна эп ҫакнашкал хак кӑна пама пултаратӑп: вӑл паянхи лару-тӑрӑва ҫирӗплетме тӑрӑшни ҫеҫ. Чӗлхе ыйтӑвӗн ҫивӗчлӗхне, паянхи кун вӑл темле йывӑр пулсан та, кунта татса пани курӑнмасть. Чӗлхе умӗнчи тӑракан хӑрушлӑхсенчен сыхлама пултарасса та эп ӗненсех каймастӑп.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ пӗлтерӗшлӗ виҫе урлӑ каҫрӗ — чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен йышне 500 пин ытла хатӗрлесе ҫитертӗмӗр. Аса илтеретпӗр, нейронлӑ меслетпе тивӗҫлӗ шайри куҫаруҫӑ тӑвас тесен сахалран те пӗр миллион мӑшӑр кирлӗ тесе палӑртаҫҫӗ. Ку вӑл, паллах, пӗтӗмӗшле палӑртнӑ кӑтарту ҫеҫ пулин те эпир ҫак виҫен ҫурри урлӑ иртрӗмӗр-иртрӗмерех!
Мӑшӑрсем хатӗрлеме ҫӑмӑлах мар. Ҫак ӗҫе тӑваттӑн-пиллӗкӗн кӳленсе эпир уйӑхне 35-40 пин мӑшӑр тӑватпӑр. Вӑтамран пӗр кӗнекерен 5 пин мӑшӑр тухать: эпир кӗнекене сканерлатпӑр, саспаллатпӑр (ӳкерчӗкри саспаллисене Finereader программӑпа палласа илетпӗр), текстри йӑнӑшсене тӳрлететпӗр, ун хыҫҫӑн вара тӗнче тетелӗнче вырӑсла текста шыраса тупса пуплевӗшсене мӑшӑрласа тухатпӑр. Мӑшӑрлассине алӑпа тӑватпӑр — капла пирӗн мӑшӑрсен пахалӑхӗ самай ӳсет. Ҫак ӗҫе автоматизацилеме май паракан программӑсем те пур, анчах вӗсемпе ӗҫлес тесен чӑрмавсем чылай сиксе тухаҫҫӗ: пӗр енчен мӑшӑрлав ӗҫӗнче йӑнӑшсем каяҫҫӗ, тепӗр енчен чӑвашлипе вырӑсла текстсем пӗрешкел марри час-часах тӗл пулкалать. Калӑпӑр, Михаил Бубенновӑн «Шурӑ хурӑнне», Семен Бабаевскийӗн «Ылтӑн ҫӑлтӑр кавалерне» пирӗн тӑлмачсем ҫак хайлавсене улӑштариччен куҫарнӑ пулнӑ.
Ҫурла уйӑхне каҫнӑран Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн иртнӗ уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Ҫитӗнӳсене илес пулсан — Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче мӑшӑрсен йышӗ 490 пине ҫитрӗ (+35 009). Тепӗр май каласан, 500 пин мӑшӑрччен нумаях юлмарӗ! Эпир малтанах палӑртса хунӑччӗ: ку кӑтартӑва ҫурмиллиона ҫитернӗ хыҫҫӑн вӗсене Яндекса парӑпӑр, ҫапла май Яндекс.Тӑлмачри куҫару тата та лайӑхланмалла.
Сӑмах май, эпир хамӑрӑн тӑлмача та, http://translate.chv.su адреспа вырнаҫнӑскерне, ҫӗнетрӗмӗр. Халӗ вӑл 400 пин мӑшӑр ҫинче вӗрентнипе ӗҫлет. Маларах чӑвашла-вырӑсла моделе ҫӗнетсеччӗ, икӗ кун каялла вара вырӑсла-чӑвашлине ҫӗнӗлле вӗрентрӗмӗр. Енчен те унччен BLEU кӑтарту 32,54 пулнӑ пулсан, хальхинче ӑна 33,8 таран хӑпартрӑмӑр (малалла ӑна хӑпартма питӗ йывӑр. Калӑпӑр, тепӗр ҫавӑн чухлех ӳстерех тесен, сахалран та пӗр 200 пин мӑшӑр хатӗрлемелле (халь эпир +150К хушрӑмӑр)...).
Иртнӗ уйӑхра эпир Владимир Короленкон «Чӗлхесӗр» калавне, Марк Твенӑн «Гекльберри Финн темтепӗр курса ҫӳрени» повеҫне, Рувим Фраерманӑн «Динго йытӑ е пӗрремӗш юрату ҫинчен» повеҫне, Михаил Алексеевӑн «Ҫӑкӑртан Асли ҫук» хайлавне тата ыттисене мӑшӑрларӑмӑр.
Станислав Убасси журналист Фейсбукра кӑсӑклӑ пӗр темӑна хускатнӑ. Вӑл шухӑшланӑ тӑрӑх, Чӑваш Енри ача пахчисенче манкуртсене ӳстереҫҫӗ.
«Ача-пӑча пахчисенче (садиксенче) чӑваш чӗлхи ҫук!
Ҫавна пула чӑваш ачана пӗчӗкрен манкурт пулма вӗрентеҫҫӗ.
Ирӗксӗрех ашшӗ-амӑшсем те хӑйсен ачӑрсене садиксене ярас умӗн вӗсемпе вырӑсла кӑна калаҫаҫӗ. Мӗншӗн?
Мӗншӗн тесен анчах калаҫма пуҫланӑ ачана ҫав «вырӑс садике» кайма хатӗрлемелле-ҫке! Калаҫма-ӑнланма пӗлмен ача (паллӑ, вырӑсла ) садикре пулмалла мар!
Вара ҫав ача чӑваш чӗлхине тӑван чӗлхе тесе йышӑнмасть!!!» — — пӗтӗмлетнӗ Станислав Убасси.
Поста вӑл Чӑваш Енри профессионал ҫыравҫӑсен ушкӑнне икӗ чӗлхепе: вырӑсла тата чӑвашла — вырнаҫтарнӑ.
Нумай пулмасть эпир «Ҫыравҫӑ тӑван чӗлхене хӳтӗленӗшӗн айӑпа кӗнӗ» хыпара вырнаҫтарнӑччӗ, унта «Московский комсомолец» сайт ҫак ыйту тавра хатӗрленӗ материала тишкернӗччӗ. Статьяна Ҫемен Элкер ҫырнӑ ҫырусене тӗпе хурса хатӗрленӗ, ҫавна май эпир ку икӗ ҫырупа сире те паллаштарас терӗмӗр. Хӑй ҫырӑвӗсене эсир Ҫемен Элкер ҫырнӑ хайлавсен пуххинче, «Хурапа шурӑ» ят панӑ кӗнекере (1994 ҫ.) тупма пултаратӑр (412–424 стр.).
Многоуважаемый Семен Матвеевич!
Нет надобности говорить Вам о значении ленинской национальной политики, являющимся мощным фактором в деле установления дружбы между народами. По этому вопросу Вы сами можете поучить людей очень многому. Я прямо начну с того, что явно бросается в глаза в области соблюдения принципов ленинской национальной политики в нашей Чувашской АССР.
Уважение языков всех народов является одним из главных устоев ленинской национальной политики.
+4.3 °C